Ο Μάρκος Αυρήλιος αναφέρει τρεις πηγές έλλογης χαράς. Η πρώτη και πιο σημαντική είναι η χαρά που βιώνουν οι Στωικοί βλέποντας την πρόοδό τους προς τη σοφία και την αρετή και άρα εκπληρώνοντας τις δυνατότητές τους στη ζωή.
Εκτός από την αντικατάσταση των ανθυγιεινών συνηθειών με πιο εγγενώς πολύτιμες δραστηριότητες, μπορούμε να προγραμματίσουμε επωφελείς δραστηριότητες σε καθημερινή βάση. Για παράδειγμα, μπορούμε να αφιερώσουμε δέκα λεπτά κάθε μέρα για να γράφουμε ιστορίες για τα παιδιά μας. Αν και αυτό μπορεί να μην αντικαθιστά κάποια κακή συνήθεια, εισάγει μια καλή συνήθεια, αν πρόκειται για κάτι που μας δίνει μια αίσθηση εκπλήρωσης. Είναι σαν να αφιερώνουμε χρόνο κάθε μέρα για να ασκήσουμε τις στωικές αρετές και να γινόμαστε όλο και πιο πολύ οι άνθρωποι που θαυμάζουμε.
Και η χαρά που ο Μάρκος Αυρήλιος λέει ότι μπορούμε να κατακτήσουμε παρατηρώντας την αρετή των άλλων; Αυτή σχετίζεται με όσα λέγαμε για τα πρότυπα στάσεων και συμπεριφοράς των άλλων. Ίσως να θέλουμε να αφιερώσουμε λίγο χρόνο για να γράψουμε μια περιγραφή των χαρακτηριστικών που θαυμάζουμε περισσότερο στους άλλους ανθρώπους, όπως κάνει και ο Μάρκος στο πρώτο βιβλίο των Εις Εαυτόν, ή να τις φανταστούμε με τον νου μας. Η σκέψη των αρετών των ανθρώπων που μας περιβάλλουν ίσως έχει το πρόσθετο όφελος ότι μας βοηθάει να βελτιώσουμε τη σχέση μας μαζί τους.
Επίσης, πώς μας επηρεάζει ο στοχασμός των χαρακτηριστικών των άλλων και πώς μπορούμε να μάθουμε και να επωφεληθούμε από αυτή την εμπειρία; Τέλος, ας μην ξεχνάμε τι είπε ο Μάρκος Αυρήλιος σχετικά με το αίσθημα της ευγνωμοσύνης σε αντιπαραβολή με εκείνο της επιθυμίας. Κατά μία έννοια, το να επιθυμούμε κάτι είναι να φανταζόμαστε ότι έχουμε κάτι που δεν έχουμε, την παρουσία κάποιου πράγματος που είναι απόν.
Η ευγνωμοσύνη, από την άλλη πλευρά, προκύπτει όταν φανταζόμαστε την απουσία πραγμάτων που είναι αυτή τη στιγμή παρόντα: Τι θα συνέβαινε αν δεν είχαμε αυτό το πράγμα; Αν δεν οραματιζόμαστε κάθε τόσο την απώλεια, υπενθυμίζοντας στον εαυτό μας πώς θα ήταν η ζωή χωρίς τα πράγματα και τους ανθρώπους που αγαπάμε, θα τα θεωρούσαμε δεδομένα. Κρατήστε ένα ημερολόγιο των ανθρώπων και των πραγμάτων για τους οποίους είστε ευγνώμονες, ίσως εστιάζοντας σε ό,τι μαθαίνετε από αυτούς και αυτά.
Ωστόσο, όπως λέει ο Μάρκος Αυρήλιος, είναι σημαντικό να το κάνουμε αυτό με τον κατάλληλο τρόπο, ώστε να μην προσκολληθούμε υπερβολικά στα εξωτερικά πράγματα. Oι Στωικοί προσπαθούν να το αποφεύγουν υπενθυμίζοντας στον εαυτό τους ότι τα εξωτερικά πράγματα, και οι άλλοι άνθρωποι, δεν είναι απόλυτα υπό τον έλεγχό μας και κάποτε θα φύγουν. O σοφός άνθρωπος είναι ευγνώμων για τα δώρα που του έχει δώσει η ζωή, αλλά επίσης υπενθυμίζει στον εαυτό του ότι είναι απλώς δανεικά – όλα αλλάζουν και τίποτα δεν διαρκεί για πάντα.
O Επίκτητος έλεγε στους Στωικούς μαθητές του να φαντάζονται ότι είναι καλεσμένοι σε ένα συμπόσιο και τους προσφέρουν φαγητό από έναν δίσκο, και ότι δεν τον κρατούν όλο δικό τους με απληστία χλευάζοντας τους υπόλοιπους, αλλά παίρνουν ευγενικά τη μερίδα που τους αναλογεί κι έπειτα παραδίδουν το υπόλοιπο στον επόμενο. Με τον ίδιο τρόπο οι Στωικοί σκέφτονται τη ζωή γενικότερα: έχουν ως σκοπό να είναι ευγνώμονες για τα εξωτερικά πράγματα χωρίς να προσκολλώνται υπερβολικά σε αυτά.
Είδαμε, λοιπόν, πώς οι Στωικοί φιλοδοξούσαν να βρουν την ευτυχία με υγιείς τρόπους, μέσα από την ευγνωμοσύνη για τα πράγματα που είχαν, τον θαυμασμό για τις δυνάμεις των άλλων ή την περηφάνια για τη δική τους ικανότητα να ενεργούν με αξιοπρέπεια, εντιμότητα και ακεραιότητα. Επίσης, μην ξεχνάτε ότι για τους Στωικούς η συνήθης ευχαρίστηση και ο πόνος δεν είναι κάτι καλό ή κακό αλλά απλώς κάτι αδιάφορο.
Το βασικό τους μέλημα είναι να αποφύγουν να γίνουν ηδονιστές προσδίδοντας υπερβολική αξία στις σωματικές απολαύσεις, ενδίδοντας σε αυτές και ποθώντας τες με υπερβολικό τρόπο. Η προτίμηση, ή «ελαφριά» επιθυμία, για τα ευχάριστα πράγματα και η αποφυγή του πόνου και της κακουχίας είναι κάτι το φυσικό για τους Στωικούς, εντός λογικών ορίων. Μπορούμε σήμερα να εφαρμόσουμε ένα μέρος της καθοδήγησης που μας άφησαν ως παρακαταθήκη σχετικά με το πώς να κυριαρχούμε στις επιθυμίες μας χρησιμοποιώντας το πλαίσιο που περιέγραψα.
Αξιολογούμε κάποιες συνήθειες ή επιθυμίες με ορθολογικό τρόπο και με κριτήριο τις συνέπειές τους. Καταγράφουμε τα μακροπρόθεσμα υπέρ και κατά σε περίπτωση που ενδώσουμε στη συνήθεια και σε περίπτωση που την υπερνικήσουμε. Κλείνουμε τα μάτια και οραματιζόμαστε μια διχάλα στον δρόμο μας που αντιπροσωπεύει δύο μονοπάτια, φανταζόμαστε με τη μεγαλύτερη δυνατή λεπτομέρεια πρώτα το μέλλον με τα ανθυγιεινά πάθη κι έπειτα το μέλλον με πράξεις σοφές και λογικές. Μπορούμε να προσαρμόσουμε την καθημερινή ρουτίνα που ανέφερα παραπάνω ως εξής:
1. Πρωινός διαλογισμός
Σκεφτείτε τον ήλιο που ανατέλλει, τα αστέρια και τη δική σας μικροσκοπική θέση μέσα σε ολόκληρο το σύμπαν. Κάντε μια νοητή δοκιμή των σημαντικών γεγονότων της ημέρας και φανταστείτε πώς ο Σωκράτης, ο Ζήνων, ο Μάρκος Αυρήλιος ή το δικό σας πρότυπο θα αντιμετώπιζαν τις συνήθειες ή τις επιθυμίες. Oραματιστείτε πώς σκοπεύετε να αντιμετωπίσετε τις όποιες προκλήσεις και ποιες εσωτερικές δεξιότητες ή αρετές μπορείτε να εφαρμόσετε.
2. Κατά τη διάρκεια της ημέρας
Εφαρμόστε τη στωική ενσυνειδητότητα παραμένοντας σε εγρήγορση για τυχόν πρώιμες προειδοποιητικές ενδείξεις των συνηθειών ή επιθυμιών που θέλετε να υπερνικήσετε. Προσπαθήστε να τις αντιληφθείτε από νωρίς και να τις καταστείλετε εν τη γενέσει τους. Κάντε μια παύση και προσπαθήστε να αποδεχτείτε οποιαδήποτε συναισθήματα ανησυχίας με στωική αδιαφορία. Αποκτήστε γνωσιακή αποστασιοποίηση από τις σκέψεις σας και απέχετε από οποιαδήποτε ενέργεια βασίζεται στα συναισθήματά σας. Αντίθετα, επιδοθείτε σε υγιεινές υποκατάστατες συμπεριφορές που συμβάλλουν σε μια γνήσια αίσθηση εκπλήρωσης. Επίσης, μπορείτε να κρατήσετε ένα γραπτό αρχείο ή ημερολόγιο για κάποιες συνήθειες, όπως περιγράψαμε σε αυτό το κεφάλαιο.
3. Βραδινός διαλογισμός
Στο τέλος της ημέρας, επιθεωρήστε πόσο καλά συμπεριφερθήκατε σε ό,τι αφορά τις ενέργειες σύμφωνα με τις αξίες σας – δηλαδή, τις αρετές. Σε σχέση με τις επιθυμίες, σκεφτείτε τι κάνατε καλά, τι άσχημα και τι θα μπορούσατε να κάνετε διαφορετικά αύριο. Αν αυτό βοηθάει, φανταστείτε ότι απαντάτε σε αυτές τις περιπτώσεις ενώπιον ενός σοφού Στωικού μέντορα ή ακόμα και ενώπιον μιας ομάδας σοφών, και σκεφτείτε τι συμβουλές θα σας έδιναν. Χρησιμοποιήστε ό,τι μάθατε για να βοηθηθείτε στην προετοιμασία για τον πρωινό διαλογισμό της επόμενης ημέρας.
